Μαρία Κοκκινιώτη
Εκπαιδευτικός – Ειδική Παιδαγωγός
Κέντρο Υποστήριξης Μαθητών και Γονέων Mindset

Σχολική Άρνηση: Μπορώ να κάνω πολλά ως γονέας!

«Η Ζωή, μαθήτρια της Γ’ Δημοτικού, τους τελευταίους πέντε μήνες δεν θέλει να πάει στο σχολείο. Το πρωινό ξύπνημα μοιάζει «αδύνατο», η προετοιμασία για το σχολείο μετατρέπεται σε «Οδύσσεια», ενώ έχουν αρχίσει να εμφανίζονται και σωματικά συμπτώματα: πόνος στην κοιλιά, τάση για εμετό. Τα αρνητικά συναισθήματα και τα σωματικό συμπτώματα εντείνονται με το πέρασμα του χρόνου. Η Ζωή κάθε πρωί περνάει την πόρτα του σχολείου κλαίγοντας. Οι γονείς της ανησυχούν έντονα.»

Η σχολική άρνηση εμφανίζεται τόσο κατά την παιδική, όσο και κατά την εφηβική ηλικία. Τα παιδιά δεν θέλουν να παρακολουθούν το σχολείο και αισθάνονται έντονο άγχος αποχωρισμού από τους γονείς ή από το σπίτι. Αρχικά μοιάζει με ένα πείσμα, και αυτός είναι ο λόγος που αργούμε να αντιληφθούμε τη σοβαρότητα της κατάστασης, αλλά κλιμακώνεται μέρα με την ημέρα με αποκορύφωμα τα πολύ έντονα ξεσπάσματα άγχους και θυμού, που συνοδεύονται από σωματικά συμπτώματα.

Πώς εμφανίζεται;
Η σχολική άρνηση εμφανίζεται αρχικά ως απροθυμία του μαθητή να πάει σχολείο. Χρησιμοποιεί διάφορες προφάσεις και δικαιολογίες και παραπονιέται για μία δυσάρεστη κατάσταση που σχετίζεται με το σχολείο όλο και πιο έντονα. Με το πέρασμα του χρόνου ο μαθητής δηλώνει κατηγορηματικά πως «δεν θέλει να πάει σχολείο». Σε αυτή τη φάση συχνά μπορούμε να διακρίνουμε, ξεκάθαρα πια, και σωματικά συμπτώματα όπως: συχνούς εμετούς ή πόνο στην κοιλιά, ανήσυχο ύπνο, πονοκεφάλους, ένταση και εκνευρισμό, μειωμένη όρεξη για φαγητό. Πολύ συχνά, η έκφραση της δυσαρέσκειας, η ένταση αλλά και τα σωματικά συμπτώματα τείνουν να εξαφανίζονται τα Σαββατοκύριακο ή σε περιόδους διακοπών.

ΠΡΟΣΟΧΗ: Στο σημείο αυτό χρειάζεται να υπογραμμίσουμε πως πριν συνδέσουμε τα σωματικά συμπτώματα με τη σχολική άρνηση, χρειάζεται να αποκλείσουμε την όποια οργανική αιτία μπορεί να τα προκαλεί.

Ποιοι παράγοντες συνδέονται με τη Σχολική Άρνηση;

• Μεγάλος χρόνος παραμονής του μαθητή στο σπίτι εξαιτίας κάποιου σοβαρού λόγου. Η μακρόχρονη παραμονή των παιδιών στο σπίτι εξαιτίας της πανδημίας αποτελεί παράγοντα ικανό να πυροδοτήσει τη σχολική άρνηση.
• Απώλεια ή ασθένεια πολύ κοντινού προσώπου
• Διαζύγιο
• Ένταση και συγκρούσεις στο στενό ή και στο ευρύτερο περιβάλλον του παιδιού
• Bulling
• Αλλαγή σχολείου
• Βαθμός κοινωνικοποίησης
• Ομαλή προσαρμογή στο σχολικό πλαίσιο
• Άγχος επίδοσης
• Μαθησιακές δυσκολίες που προκαλούν στον μαθητή συνεχείς απογοητεύσεις και «ροκανίζουν» την αυτοεικόνα και την αυτοεκτίμησή του
• Αλλαγή στη δομή της οικογένειας – γέννηση αδελφού
• Οτιδήποτε άλλο μπορεί να επηρεάσει σημαντικά τη συναισθηματική ισορροπία του μαθητή

«Τι κάνεις όταν το παιδί σου επινοεί δεκάδες λόγους για να μην πάει σχολείο, βάζει τα κλάματα δύο στενά πριν το σχολείο, αρνείται πεισματικά να κατέβει από το αυτοκίνητο και δεν δέχεται ούτε καν να του μιλήσεις;»

Τέτοιες συμπεριφορές μπορούν πραγματικά να αγχώσουν τους γονείς και να προκαλέσουν όλων των ειδών τα έντονα συναισθήματα ή και ξεσπάσματα. Η πιο συνηθισμένη αντίδραση βασίζεται στον αυτοσχεδιασμό της στιγμής: υποσχέσεις, δωροδοκίες, ακόμα και απειλές. Τις περισσότερες φορές αποτυγχάνουν όλες παταγωδώς. Η δυσκολία παραμένει και κλιμακώνεται, έχει όνομα και λέγεται «σχολική φοβία». Απαιτεί ενημέρωση, υποστήριξη, πλαισίωση και καλά οργανωμένη παρέμβαση – αντιμετώπιση.

Τι μπορεί να βοηθήσει;

Ένα παιδί του Νηπιαγωγείου ή του Δημοτικού

·         Δείξτε του το ενδιαφέρον σας

·         Ενθαρρύνετέ τον να σας αποχωριστεί, διαβεβαιώστε τόν πως θα είστε μέχρι κάποια συγκεκριμένη ώρα στο προαύλιο και στη συνέχεια ενημερώστε τον για το πού ακριβώς θα βρίσκεστε. Διαβεβαιώστε τον πως θα είστε στον χώρο του σχολείου αρκετή ώρα πριν το σχόλασμα.

·         Φέρτε τον μαθητή σε επαφή με κάποιους από τους συμμαθητές του εκτός σχολείου και φροντίστε να δημιουργηθεί μία υγιής κοινωνική επαφή.

·         Ενθαρρύνετε το παιδί να συμμετέχει στις δραστηριότητες της ομάδας με «ουδέτερες οδηγίες». Το παιχνίδι και η κοινωνική συναναστροφή θα τονώσουν την αυτοεικόνα και θα καλλιεργήσουν θετικά συναισθήματα για τη συμμετοχή και την αλληλεπίδραση.

·         Κατά την περίοδο που τα συμπτώματα της σχολικής άρνησης είναι έντονα να θυμάστε πως πρωταρχικός μας στόχος είναι να μπορεί το παιδί να παραμένει στο σχολικό περιβάλλον. Συνεπώς, δεν χρειάζεται να είστε ιδιαίτερα απαιτητικοί με τα μαθήματα και τις υπόλοιπες υποχρεώσεις.

·         Είναι μία περίοδος που δεν ευνοεί τις σχολικές επιδόσεις, χρειάζεται να είμαστε επιεικείς.

·         Διατηρήστε το ενδιαφέρον σας για τα συναισθήματα, τις αγωνίες, τα άγχη ή τους φόβους του παιδιού. Χρειάζεται να τον ακούσουμε και να μπορέσουμε με λογικά επιχειρήματα να τον ανακουφίσουμε.

Ένα παιδί της προεφηβείας ή της εφηβείας:

·         Προσεγγίστε το με ξεκάθαρα θετική στάση και διαθεσιμότητα. Μιλήστε μαζί του, εκφράζοντας το ενδιαφέρον σας και προσπαθήστε να καταλάβετε τα αίτια που του προκαλούν αυτά τα συναισθήματα, τις αντιδράσεις ακόμα και τα σωματικά συμπτώματα.

·         Πρέπει να καταλάβετε πολύ καλά πως τα συμπτώματα του παιδιού σας και «η σχολική άρνηση» δεν σημαίνουν πως ο μαθητής είναι τεμπέλης ή αδιάφορος αλλά ούτε πως έχει αδιάφορους γονείς που κάνουν πολλά λάθη.

·         Στην περίπτωση που το παιδί έχει διακόψει τη φοίτησή του στο σχολείο, πρωταρχικός μας στόχος είναι να επιστρέψει στον χώρο και στις δραστηριότητες του σχολείου. Οι σχολικές επιδόσεις και οι ακαδημαϊκή στόχοι είναι δευτερεύουσας σημασίας σε αυτή τη φάση.

Γενικότερα:

• Είναι πολύ σημαντικό να διαμορφώνουμε το κατάλληλο πλαίσιο ώστε ο μαθητής να καρπώνεται μικρές, συχνές επιτυχίες.
• Μπορούμε να αφηγηθούμε στα παιδιά ιστορίες από τη δική μας παιδική ηλικία, το δικό μας μεγάλωμα, τις δυσκολίες αλλά και τις λύσεις που βρήκαμε. Εστιάζουμε στο ότι οι δυσκολίες υπάρχουν καθημερινά. Κάποιες καταφέρνουμε να τις διαχειριστούμε και κάποιες άλλες όχι. Χρειάζεται να τονίσουμε πως έχουμε δικαίωμα και να μην τα καταφέρνουμε.
• Χρησιμοποιήστε ρουτίνες και τεχνικές οργάνωσης ώστε να βοηθήσετε το παιδί να ανταπεξέλθει στο καθημερινό σχολικό πρόγραμμα με το λιγότερο δυνατό άγχος.
• Ενθαρρύνουμε σταδιακά τον βαθμό ανεξαρτησίας και αυτονόμησης του μαθητή.
• Φροντίζουμε για την κοινωνικοποίησή του διευρύνοντας τις επαφές και τα κοινωνικά ερεθίσματα.
• Πυροδοτούμε συζητήσεις για τα συναισθήματά μας, τις δυσκολίες, τις λύσεις που βρήκαμε αλλά και τις κατακτήσεις που καταφέραμε.
• Παρουσιάστε το σχολείο ως έναν χώρο προσωπικής εξέλιξης, κοινωνικοποίησης, παιχνιδιού και δράσης. Μην εστιάζετε στα μαθήματα, στη δυσκολία τους, στις τιμωρίες και στις ποινές.
• Τέλος, χρειάζεται να του αφιερώνεται ουσιαστικό χρόνο, να είστε παρόντες και διαθέσιμοι. Δεν χρειάζονται πολλές ώρες την ημέρα. Η εστίαση, η διαθεσιμότητα και η θετική στάση θα κάνουν τη διαφορά.

Το παιδί μας αρνείται να πάει σχολείο και εμφανίζει τα περισσότερα από τα «συμπτώματα» της σχολικής άρνησης… Τι κάνουμε τώρα;

• Προσπαθούμε να διατηρούμε μία πολύ αυστηρή ρουτίνα στην προετοιμασία για το σχολείο αλλά και κατά την είσοδο. Αποφεύγουμε πάση θυσία τις απουσίες. Η κάθε διακοπεί δημιουργεί δυσκολία στην επανασύνδεση και ταυτόχρονα πυροδοτεί τις συμπεριφορές, τα συναισθήματα αλλά και τα σωματικά συμπτώματα της Σχολικής Άρνησης.
• Διατηρώντας μία θετική στάση απέναντι στο παιδί, προσπαθήστε να εντοπίσετε τη «βασική αιτία» που τον κρατάει στο σπίτι: Είναι άγχος αποχωρισμού ή επίδοσης; Συμβαίνει κάτι στο σχολικό πλαίσιο που τον δυσκολεύει; Είναι δικά του συναισθήματα αυτά που τον καθηλώνουν στο σπίτι;
• Τις ημέρες που το παιδί δεν θέλει να πάει σχολείο χρειάζεται να δείξετε πως το καταλαβαίνεται, να το υποστηρίξετε, να το πλαισιώσετε ανάλογα με τις ανάγκες του και να το ενθαρρύνετε.
• Κάθε φορά που επιστρέφει από το σχολείο να τον υποδέχεστε με μεγάλη χαρά. Αποφύγετε να δείξετε την αγωνία σας και το άγχος σας. Επίσης δεν χρειάζεται να τον βομβαρδίσετε με ερωτήσεις. Χρειάζεται να βιώσει την ικανοποίηση πως μόνος του έλυσε το πρόβλημα και διαχειρίστηκε την καθημερινότητά του.
• Επικοινωνήστε με τον εκπαιδευτικό της τάξης, προσπαθήστε να μάθετε πως λειτουργεί στο περιβάλλον της τάξης με σκοπό να σκιαγραφήσετε τη δυσκολία του παιδιού σας με όσες περισσότερες λεπτομέρειες μπορείτε.
• Μοιραστείτε το πρόβλημα με όλα τα μέλη του άμεσου περιβάλλοντος του παιδιού, παροτρύνοντας τά να αναλάβουν πιο ενεργητικό ρόλο.
• Επικοινωνήστε με κάποιον ειδικό, μιλήστε αναλυτικά για τη συμπεριφορά, τις δυσκολίες και τα συμπτώματα καθώς και για πλαίσιο μέσα στο οποίο αναπτύσσετε το παιδί, σχολικό και οικογενειακό. Μαζί πρέπει να σχεδιάσετε μία οργανωμένη παρέμβαση αφού γίνουν όλες οι απαραίτητες αλλαγές.

Ενσυναίσθηση: Φορέστε για λίγο τα παπούτσια του

Το παιδί με Σχολική Άρνηση θέλει να παραμείνει στο περιβάλλον του σπιτιού επιλέγοντας να συναναστραφεί με το πιο οικείο περιβάλλον και να δραστηριοποιηθεί σε ένα πολύ πιο ασφαλές πλαίσιο. Επικαλείται πολλούς και διάφορους λόγους για να μείνει σπίτι – ασθένεια, δυσαρέσκεια από τη συμπεριφορά των συμμαθητών και των εκπαιδευτικών, δυσκολία στα μαθήματα, χαρακτηριστικές συμπεριφορές σχολικού εκφοβισμού και άλλα. Σε περιπτώσεις που κυριαρχεί το άγχος αποχωρισμού, εκφράζει ανησυχία αλλά και φόβο πως εάν φύγει από το σπίτι κάτι κακό θα συμβεί. Το άγχος των παιδιών της σχολικής ηλικίας μπορεί να πυροδοτείται από ποικίλες αφορμές: την τήρηση των κανόνων του σχολείου, τη σχολική επιτυχία, τη συνύπαρξη με τους υπόλοιπους μαθητές μέσα στην τάξη, την εικόνα τους στα μάτια του εκπαιδευτικού, τις επιδόσεις σε δραστηριότητες όπως καλλιτεχνικά, γυμναστική, ξένες γλώσσες ή εργαστήρια, τη σχέση του με τους συμμαθητές του κατά τη διάρκεια του διαλείμματος…

Είναι καθοριστικής σημασίας να καταλάβουμε πως το παιδί μας βιώνει άγχος και φόβο για το σχολείο. Σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να υποτιμήσουμε ή να απορρίψουμε τα συναισθήματά του, όσο παράλογοι ή παιδιάστικοι και ένα μας ακούγονται αυτοί οι φόβοι.

Πώς αντιμετωπίζεται η Σχολική Άρνηση;

Η ποιοτική επικοινωνία μεταξύ των μελών της οικογένειας παίζει καθοριστικό τόσο στην πρόληψη όσο και στην αντιμετώπιση. Χρειάζεται  να δομηθεί ένα περιβάλλον που να λειτουργεί με βάση τις αρχές του σεβασμού και της κατανόησης και το παιδί να βιώσει την αποδοχή, την εμπιστοσύνη και την ασφάλεια του οικογενειακού πλαισίου. Η επιστροφή στο σχολείο και η σταδιακή υποχώρηση των χαρακτηριστικών συμπεριφορών και των συμπτωμάτων της σχολικής άρνησης θα έρθουν ως αποτέλεσμα της αλλαγής του περιβάλλοντος. Οι γονείς χρειάζεται να αντιληφθούν και να αντιμετωπίσουν δραστικά προσωπικές, σχολικές ή οικογενειακές «δυσλειτουργίες» που μετατρέπονται σε εμπόδια στην ομαλή ψυχοκοινωνική ανάπτυξη και εξέλιξη των παιδιών. Η θετική υποστηρικτική στάση ως προς τις δυσκολίες και τα άγχη του παιδιού μπορούν να επιφέρουν πολύ θετικά αποτελέσματα. Είναι πολύ σημαντικό να είναι ενθαρρυντικοί χωρίς να γίνονται ελεγκτικοί, επικριτικοί και επίμονοι.

Ο ρόλος του σχολείου στη ζωή ενός παιδιού αλλά και ολόκληρης της κοινωνίας μπορεί να βοηθήσει στην αλλαγή της οπτικής του παιδιού. Χρειάζεται να προσεγγίσουμε το σχολείο έχοντας πάρει μία απόσταση, να αναδείξουμε τις ευκαιρίες που διαμορφώνει για προσωπική εξέλιξη καθώς και τον κοινωνικό του χαρακτήρα.

Θέτοντας ως στόχο την ενίσχυση της αυτοεικόνας και της αυτοεκτίμησης του παιδιού, θα βοηθούσε πολύ η προσπάθεια για συμμετοχή σε μία εξωσχολική δραστηριότητα σχετική με «ταλέντα» του μαθητή. Θέλουμε να του «οργανώνουμε» το κατάλληλο πλαίσιο για να αρχίσει να καρπώνεται μικρές ή και μεγαλύτερες επιτυχίες.

Καθοριστικής σημασίας είναι η συνεργασία της οικογένειας με τον κατάλληλο ειδικό ο οποίος αξιοποιώντας τις γνώσεις του και την εμπειρία του θα μπορέσει να σχεδιάσει μία αποτελεσματική παρέμβαση, να ενισχύσει και να καθοδηγήσει τους γονείς αλλά και να παρακολουθεί την πορεία του μαθητή με στόχο την ομαλή επιστροφή του στο σχολείο και τη θετική του ένταξη στη σχολική κοινότητα.  Είναι πλέον ξεκάθαρο στους ειδικούς της ψυχικής υγείας αλλά και στους ειδικούς παιδαγωγούς που ασχολούνται με τη σχολική άρνηση πως απαιτείται μία πολύπλευρη παρέμβαση τόσο στο σχολικό περιβάλλον όσο και σε οικογενειακό και ατομικό επίπεδο.